Wawacan jeung Guguritan

Sastra Sunda

Sastra Sunda

"Wawacan Rengganis"

SASTRA SUNDA WAWACAN RENGGANIS

Sipati ngurang Sunda anu mikaresep ka nu sastra Sunda  mah,kana jenengan R.H.Abd.Salamsareng kana anggitanana nyaeta "Rengganis"kawas moal aya nu bireuk. Najan eta wawacan ayeuna mah parantos langka pisan anu kagungan,nanging ka sasawatawis guguritan cutatan tina eta wawacan seueur anu arapal,babakuna kataji ku kagindinganana dangding,beres,entep seurueh na kecap,pamanis basalir tara bias ngahudang sari-uyah nangahudang rasa.

Dayana ungkara nembus kana jajantung,sumarambah kana bayah ngasrakka saluarawak,Geuraieulenyepan:

SINOM.

Warna-warni lauk empang
rea nu sami jeung pingping
ngagulung patumpang-tumpang
Ratna rengganis ningali
sagala lauk cai
lalawak pating kuruwuk
sepat pating kocepat
julung-julung ngajalingjing
deukeut balong baling bingsi sibalungbang
Capetang jeung rada centang,
goyang dua anting-anting
pokna: ... sumuhun pariksa,
sayaktosna jismabdi,
estu ning urang sisi,
Imah lembur sisi gunung,
patapan Argapura
Rengganis  ngaran sim abdi,
bapa abdi katelah Raja Pandita.

Panyapit hurang jeung rangrang,
ngarenjag pairing-iring,
arasupan kana karang,
rarongracleng ka sarisi,
jeler pahilir-hilir,
pating galeser salusur,
parayarey-areyan,
pepet betook pating baletrik,
rea beunte urlir turun kana babantar.

KINANTI.

Guguling nu digugulung,
dianggo tilam ka eling,
ka eling ka nu geus mulang,
ngahulengleng leng teu eling,
kawas nu katingal hilang,
ka nu mulang mentas maling.

Puter putih wismengpanggung,
Rengganis bendaramami.
gelepung pili swedana,
susulungkang medal enjing,
sawulan mangsa lipura,
yen durungalilirons

Tugas..

1. naon bae cirri-cirina karya wawacan teh?

• Wawacan teh karangan panjang lantaran susunan caritana

• Wawacan the beda-beda tur gunakeun patokan pupuh

2. ari anu ngebedakeun antara wawacan jeung guguritan teh lebah naona?

• Wawacan teh nyaeta mangrupa cerita anu didangding ditulis dina wangun puisi pupuh bedana jeung guguritan wawancan mah mangrupa lalakon pupuh anu dipake oge heunte hiji tapi gonta-ganti tur loba. 

WAWACAN


Wawacan adalah bentuk karya sastra yang sangat populer pada abad ke-19 sampai awal abad ke-20. Sebelum orang Sunda mengenal bentuk penulisan prosa, hampir semua bentuk tulisan disusun dalam bentuk puisi wawacan dan dangding, yang dikarang menggunakan aturan pupuh.
Ada sebuah wawacan yang menurut penelitian Dr. Mikihiro Moriyama, peneliti kebudayaan Sunda dari Jepang, menjadi tonggak berkembangnya modernitas di kalangan orang Sunda. Wawacan tersebut adalah Wawacan Panji Wulung yang ditulis oleh R.H. Moehamad Moesa, Penghulu Kabupaten Garut pada zaman kolonial.

Dalam bukunya Semangat Baru: Kolonialisme,Budaya Cetak, dan Kesastraan Sunda Abad ke-19 (2005), Moriyama menyatakan: "Wawacan Panji Wulung merefleksikan perjuangan penceritanya disertai dengan perkembangan modern dan ikhtiarnya untuk memperkenalkan gagasan-gagasan dan konsep baru kepada para pembacanya. Oleh karena itu, wawacan ini ditafsirkan sebagai ekspresi berkembangnya modernitas dalam penulisan berbahasa Sunda."

Di antara unsur modernitas yang terkandung dalam wawacan ini adalah upaya Moesa menggambarkan jiwa-jiwa modern yang bertumpu pada bukti dan nalar. Misalnya, tokoh protagonis wawacan ini tidak mempercayai kekuatan dukun, tetapi meyakini bahwa kekuatan dan kegagahan timbul karena latihan yang terus-menerus. Padahal, tradisi penulisan wawacan saat itu didominasi oleh cerita-cerita khayalan yang tak masuk akal, seperti halnya dongeng.

Upaya Moesa menulis wawacan tersebut tidak lepas dari anjuran pemerintah kolonial saat itu yang menghendaki tersedianya bahan bacaan bermutu untuk anak-anak sekolah. Dengan bimbingan K.F Holle, Moesa memang berpikiran sangat maju dan banyak menyerap gagasan-gasan Barat yang rasional. Gagasan tentang modernitas itu, di antaranya ia tuliskan dalam Wawacan Panji Wulung.

Wawacan Panji Wulung terbit pertama kali pada 1876 dalam huruf latin. Ada juga edisi yang dicetak dalam aksara cacarakan. Kedua edisi itu mengalami cetak ulang berkali-kali dan sangat digemari oleh anak sekolah. Ada pula edisi terjemahannya dalam bahasa Jawa dan Madura. Terakhir kali wawacan ini dicetak ulang pada 1991 atas upaya Ajip Rosidi. Di Garut saat ini, Panji Wulung digunakan sebagai nama salah satu ruas jalan di pusat kota.

Saking terkenalnya, banyak petikan dari wawacan ini digunakan oleh guru-guru untuk mengajarkan pupuh di sekolah. Salah satu di antaranya bait yang menceritakan Panji Wulung bertemu pimpinan Begal yang bernama Jayapati dalam pupuh Pangkur, yang lengkapnya berbunyi: Seja nyaba ngalala, ngitung lembur ngajajah milangan kori, henteu puguh nu dijugjug, balik Paman sadaya, nu ti mana tiluan semu rarusuh, lurah begal ngawalonan, aing ngaran Jayapati.
Ringkasan cerita Wawacan Panji Wulung:

Kerajaan Sokadana aman sentosa. Sang raja jatuh cinta pada salah seorang selirnya. Namun, karena persekongkolan ratu yang berhati dengki, hampir saja raja menghukum mati selir itu. Selir selamat karena pertolongan patih yang setia dan tak lama kemudian melahirkan seorang anak laki-laki di tempat persembunyiannya. Bayi itu diberi nama Panji Wulung dan dididik oleh patih hingga akil balig.

Suatu waktu Panji Wulung berkelana ke beberapa tempat dan berkesempatan berkenalan dengan para penguasa setempat berkat kelebihan lahiriah dan batiniah yang dimilikinya. Akhirnya Panji Wulung sampai di Campa. Di sana ia menyelamatkan seorang putri Kerajaan Campa dari cengkraman seorang pelatih gajah di hutan. Paji Wulung jatuh cinta pada sang putri dan Raja Campa memberi restu pada mereka untuk menikah. Setelah raja wafat, Panji Wulung diangkat menjadi penggantinya sesuai dengan wasiat almarhum.

Patih Sokadana setia mengunjungi Panji Wulung di Campa, sedangkan Panji Wulung selalu mengunjungi ayah kandungnya di Sokadana hingga tahulah si ayah, Raja Sokadana, bahwa Panji Wulung adalah anak kandungnya sendiri. Anak lelaki patih menerima balas budi dari Raja Sokadana atas kesetiaan yang ditunjukkan oleh ayahnya.
Panji Wulung kembali ke Cempa setelah berhasil memadamkan pemberontakan yang dilakukan oleh Patih Cempa yang tidak setia. Kerajaan Cempa dan Sokadana hidup makmur dan damai.

Bedana wawacan jeung guguritan

Guguritan teh asal kecapna tina gurit, mulungan tina Sangsekerta Garth anu hartina nyusun karangan (Faturohman, 1983:20)*. Dina basa sunda guguritan teh ngarupakeun karangan-ugeran (puisi) anu diuger ku patokan Pupuh. Salianti guguritan karangan anu kauger ku pupuh teh nya eta Wawacan. Ari bedana guguritan diwangun ku sababaraha Pada (bait), ari wawacan mah diwangun ku ratusan malahan rebuan pada. Numutkeun Faturohman, guguritan dina basa Sunda teh mangrupa seni sampeuran ti seni budaya Mataram, sareundeuk jeung dierehna (dijajahna) tanah Sunda ku karajaan Mataram sanggeus nagara Pajajaran runtag taun 1579 M.
Seueur Guguitan anu di anggit ku pangarang Sunda, kitu deui wawacan. Diantarana Guguritan yasana Muhammad Sanusi dimuat dalam Padjadjaran (Oktober 1919). Kitu deui Wawacan ‘Purnama Alam’ yasana R. Soeriadiredja, ‘Pandji Wulung’ yasana RH.Muhammad Musa. Wawacan nu sejenna diantaran : Angling Darma, Istri Sjajati, Danumaya, Ganaswara, Lutung Kasaraung, Bermana Sakti. Pangarang kahot bapa Yus Rusyana sareng garwana ibu Ami Raksanagara kantos nalungtik ngeunaan guguritan / wawacan ieu, namung hasilna masih keneh teraskeuneun, sabab ‘hasilna can nyugemakeun’ kitu numutkeun bapa Ajip Rosidi (20 Juli 1983)ngeunaan panalungtikan Pa Yus Rusyana kasebat.
Guguritan (Faturohman, 1983:26)teh bisa dipasing pasing ku 17 pupuh oge dipasingpasing nurutkeun eusina: (1) Piwulang, misalna ‘Wulangkrama’ yasana RH Muhammad MUsa; (2) Kaendahan Alam, contona ‘Titingalan di Puncak’ (M.A, Salmun); (3)ngebrehkeun kanyaah sasama manusa , contona ‘Hutang nu moal Kabayar’ (M.A. Salmun); ngeunaan pacabakan, contona ‘ ‘Patani’ (S. Natamihardja); nyaritakeun musibat alam, misalna ‘Kiamat leutik’ (T.Jayadilaga); nyaritakeun kasedih, contona “Leungiteun Bapa’ (R. Memed Sastrahadiprawira; atikan agama misalna ‘Kinanti Ngahurun Balung’ (R.H. Hasan Mustapa).

PANJI WULUNG

Kacaritakeun aya hiji karajaan,
katelah ngaranna Nagara Sokadana.
Karajaan anu kamashur ma’mur,
kawéntar beunghar ka mana-mana,
ceuk paribasa mah réa ketan réa keton.
Ari rajana ngaran Prabu Déwakeswari.
Raja anu adil jeung bijaksana,
sarta nyaah ka sakabéh rahayatna.

Enggoning ngajalankeun pamaréntahanana,
Kangjeng Raja dibantuan ku hiji patih,
anu ngaranna Patih Lembu Jayéng Pati.
Patih anu kakoncara percéka loba kabisa,
pinter sarta asak tinimbanganana.
Anu matak dipikolot ku Kangjeng Raja.
Katambah-tambah kacida satia jeung satuhuna,
tara kacatur ngijing sila béngkok sembah.

Kacaritakeun Kangjeng Raja boga selir,
Tunjungsari nu asalna ti Balangbangan.
Keur geulis téh hadé tata hadé basa deuih.
Nu matak kacida dipikaasihna ku Kangjeng Raja.
Komi deui basa nyaho Nyi Selir kakandungan mah.
Sabab Kangjeng Raja teu acan kagungan putra.
Boh ti praméswari, boh ti selir-selir séjénna.
Nyi Tunjungsari kacida pisan didama-damana,
lir nanggeuy endog beubeureumna.

Praméswari ngarasa timburu ka Tungjungsari.
Leuwih jauh ti éta, sieun kasilihkeun kaasih.
Ceuk pamikirna, lamun Tunjungsari boga anak,
geus moal henteu kanyaah Kangjeng Raja
bakal tamplok kabéh ka Tunjungsari.
Malah bisa jadi anakna bakal jadi Raja Anom,
anu baris ngaganti Kangjeng Raja,
mangkon kaprabon di Nagara Sokadana.
Mangka harita kakandungan Nyi Tunjungsari
geus rék maju ka salapan bulan.

Ti dinya Praméswari nyieun réka perdaya,
pikeun nyingkirkeun Tunjungsari ti karaton.
Hiji mangsa Praméswari dodoni ka Kangjeng Raja,
pokna, “Nun Kakang Prabu, awon nu kapiunjuk.
Pun Tunjungsari kagungan lampah teu uni,
cidra ka pangersa Kakang Prabu,
kapendak nuju bobogohan di enggon,
sareng hiji mantri anu ngaranna pun Panolih.
Bilih teu percanten mah seueur saksina ogé.”

Kangjeng Raja henteu percanteneun.
Tuluy baé ngumpulkeun saksi-saksina,
sakumaha panuduhan Praméswari.
Kabéh saksi nyaenyakeun carita Praméswari.
Ari sababna, kabéh ogé anu jadi saksi,
geus meunang nyetélkeun Praméswari,
kudu nyarita kitu bari meunang bayaran.
Sabalikna lamun teu nurut ka Praméswari,
diancam baris dipocot tina kalungguhanana.

Pikeun leuwih ngayakinkeun Kangjeng Raja,
Praméswari ngadatangkeun Ajar Guna Wisésa,
tukang tatapa sarta kaceluk luhur élmuna.
Lantaran geus sailon jeung Praméswari téa,
pok Ki Ajar nyarita, “Awon nu kapiunjuk,
numutkeun sawangan sim abdi mah,
Nyi Tunjungsari parantos midua manah,
malih orok anu aya dina kandunganana ogé,
saleresna mah nya putra ti pun Panolih.”

Ngadéngé omongan Ajar Guna Wisésa kitu,
Kangjeng Raja kacida pisan ambekna.
Harita kénéh Tunjungsari jeung Panolih,
kudu dibawa ka leuweung sarta dihukum pati.
Kangjeng Raja nimbalan ka Patih Jayéng Pati,
“Cangkalak Si Tunjungsari jeung Si Panolih,
bawa ka leuweung sarta kudu dipaéhan di ditu.
Ayeuna kénéh tong diengkékeun deui.
Teukteuk ceulina sarta bawa pikeun bukti!”

Gancangna baé Tunjungsari jeung Panolih,
dibanda bari digiringkeun ka leuweung.
Tapi ku lantaran Ki Patih apal ka nu saenyana,
yén Tunjungsari keuna pitenah praméswari,
duanana henteu nepi ka dihukum pati.
Tunjungsari disingkurkeun ka tempat anu buni.
Ari mantri Panolih dititah indit ti Sokadana.
Kabeneran deuih harita manggih mayit,
anu maot lantaran keuna ku sasalad,
ceulina diteukteuk disanggakeun ka Raja.

Bari dina kaayaan anu kacida prihatinna,
brol baé atuh Tunjungsari téh ngalahirkeun.
Orokna lalaki, kasép nyeplés Kangjeng Raja.
Ki Patih jeung pamajikanana ngalongok.
Orok téh dipapangku jeung digaléntoran,
ku Ki Patih jeung pamajikanana,
lantaran inget kana nasibna anu prihatin.
Terus baé éta orok téh ku Ki Patih
dibéré ngaran Radén Panji Lembu Wulung.
Anu katelah nénéhna baé: Panji Wulung.

Panji Wulung kacida dipikanyaahna ku Ki Patih.
Méh saban waktu dilongokan jeung diasuh.
Ti leuleutik geus diajar rupa-rupa kabisa.
Ti peuting diajar nulis jeung maca lontar.
Ari ti beurang dilatih élmu olah kanuragan,
dibarengan ku dua pangiringna adi-lanceuk,
ngaranna Ki Janggala jeung Ki Janggali,
anu ngahaja meunang metakeun Ki Patih.

Panji Wulung ogé dilatih élmu kabedasan.
Bedas lantaran asak ku kabiasaan latihan,
lain ku jalan jampé pamaké anu dipuasaan.
Panji Wulung kudu ngangkat timah jeung beusi,
unggal isuk ulah aya anu kalarung.
Sarta unggal poé éta timah jeung beusi téh,
beuratna kudu ditambahan saeutik-saeutik.
Pangaruhna katénjo kalawan tétéla,
awak Panji Wulung jadi ngeusi jeung cangker,
sarta tanagana bedas hésé babandinganana.

Sanggeus Panji Wulung nincak sawawa,
bébéja ka Ki Patih nu jadi bapa angkatna,
yén manéhna hayang ngalalana,
néangan luang jeung pangalaman,
sakumaha adatna nonoman alam harita.
“Alus ayeuna Agus aya karep hayang ngalalana,
da mémang geus sakuduna ogé kitu lalaki mah.
Ulah kurung batok ngotok ngowo waé di lembur,
ambéh pikiran terbuka jeung jembar panalar,”
ceuk Ki Patih bari terus méré rupa-rupa pituah.

“Tapi saméméh Agus indit ngalalana,
Bapa hayang nguji heula kabedasan Agus,”
ceuk Ki Patih deui dibarung ku imut deudeuh.
Panji Wulung kudu mentang gada beusi,
gada pusaka anu beuratna dua pikul.
Salian ti éta kudu mentang gondéwa beusi,
anu gedéna sagedé tangkal jambé.
Gada geus dijingjing ku Panji Wulung,
ditangtang-téngténg jiga nu hampangeun pisan.
Matak kagét kabéh sakur anu ningali.

Ceg Panji Wulung kana gondéwa beusi.
Gondéwa geus kajungjungkeun gampang pisan.
Ceg kana panah beusi anu gedé sagedé halu.
Tuluy dipentangkeun jauh pisan.
Surak kabéh jalma anu naringali.
Ki Patih kacida pisan bungahna.
Tétéla Panji Wulung tanagana bedas pisan.
Di Sokadana geus moal aya tandingna.
Geus meujeuhna lunta ninggalkeun lembur,
néangan luang jeung pangalaman anyar.

Kocapkeun Panji Wulung geus ngalalana,
lunta ti nagara dibarengan ku pangiring nu satia,
pangiring kembar Janggala reujeung Janggali.
Leumpang antaré bari saruka bungah.
Mapay-mapay jalan, mipir-mipir pasir.
Sup ka leuweung ganggong sima gonggong.
Mapay jalan satapak paranti mileuweungan.
Tuluy reureuh handapeun tangkal kai badag.
Balakécrakan muka timbel bebekalan.

Keur kitu, torojol tilu jalma jarangkung gedé.
Nyampeurkeun ka Panji Wulung saparakanca.
Karepna arék ngabégal anu keur lumampah,
sosorongot ménta barang babawaan Panji Wulung.
“Ké heula, Paman, gampang masrahkeun
babawaan mah,” ceuk Panji Wulung ka éta bégal.
“Ayeuna mah urang pabedas-bedas tanaga.
Tuh, lamun itu catang bisa kaangkat ku Paman,
kuring seja nurut kana kahayang Paman.”

Bégal-bégal asa ditangtang ku budak satepak.
Nyampeurkeun catang nu malang di jalan.
Tuluy dipanggul, tapi weléh henteu kapanggul.
Malah kawiwirangan tangka prat-prét-prot hitut.
Catang dipanggul ku tilu bégal babarengan,
henteu bisa onggét-onggét acan ku tina beuratna.
“Sok ayeuna jungjungkeun ku manéh,
ku manéh ogé tangtu moal bisa kaangkat!”
Lurah bégal ngomong bengis ka Panji Wulung.

Ti dinya Panji Wulung manggul catang,
catang kajungjungkeun siga hampangeun pisan.
Lurah bégal anu ngaran Jayapati bluk nyuuh,
ngaku taluk ka Panji Wulung.
Kitu deui jeung dua baturna,
Kebo Manggala jeung Kebo Rarangin.
Seja milu ngalalana ka Panji Wulung,
ngitung lembur ngajajah milang kori.

20. “Ayeuna Radén badé angkat ka mana?”
Jayapati nanya ka Panji Wulung.
“Kuring téh hayang néangan luang
jeung pangarti,” témbal Panji Wulung.
Jayapati nyaritakeun yén teu jauh ti dinya,
aya patapan Ajar Guna Wisésa,
resi nu katotol sakti manggulang-mangguling.
Anu matak loba anu guguru di dinya,
muridna datang ti mana ti mendi.

Panji Wulung ngadatangan patapan,
tuluy guguru ka Ki Ajar Guna Wisésa.
Panji Wulung diajar rupa-rupa ajian,
ngawirid élmu kabedasan jeung kadugalan.
Beurang peuting méh taya reureuhna,
nepi ka sababaraha ajian apal cangkem.
Panji Wulung ngarasa kesel,
lantaran ngaji élmu bari teu jeung prakna.
Jadi henteu nyaho hasil tina diajarna.

Panji Wulung nepikeun éta hal ka Ki Ajar.
Ngadéngé kitu, Ki Ajar kacida ambekna.
Panji Wulung dicarékan laklak dasar,
disebut cucungah kumawani ka nu jadi guru.
Malah leuwih ti kitu, Ki Ajar anu barangasan,
nepi ka neunggeulna pisan ka Panji Wulung.
Tapi Panji Wulung henteu réngrot-réngrot.
Nénjo kitu, Ki Ajar beuki napsu baé.
Panji Wulung diteunggeul sirahna ku tongkat,
tapi kalah ka tongkatna anu potong.

Ngarasa dianiaya bari teu tuah teu dosa,
Panji Wulung ogé henteu cicingeun.
Jung nangtung pasang kuda-kuda,
der baé gelut patutunggulan jeung Ki Ajar.
Murid-murid Ki Ajar milu narajang,
béla ka nu jadi guru, ngoroyok Panji Wulung.
Nénjo kaayaan kitu, Janggala jeung Janggali,
Jayapati, Kebo Manggala, katut Kebo Rarangin,
maju ngabéla ka dununganana, Panji Wulung.

Limaan dirempug ku jalma puluh-puluh,
tetep tagen henteu katémbong ripuh.
Malah murid-murid Ki Ajar loba anu kasoran,
teu kuat ngayonan Panji Wulung sabalad-balad.
Ki Ajar tarung patutunggulan ka Panji Wulung.
Mimitina ngadu tanaga, sarua kuat jeung bedasna.
Ti dinya ngadukeun pakarang gagamanana.
Ki Ajar mesat gobang, Panji Walung nyabut keris.
Ahirna Ki Ajar Guna Wisésa nepi ka patina,
beuteungna budal-badil ditewek ku Panji Wulung.

Sanggeus guruna perlaya mah,
murid-muridna bubar katawuran,
baralik deui ka lemburna séwang-séwangan.
Panji Wulung neruskeun deui lalampahanana,
ngitung lembur ngajajah milang kori,
néangan luang jeung pangalaman anyar.
Janggala jeung Janggali henteu tinggal,
kitu deui Jayapati jeung dua baturna,
anu ayeuna beuki ajrih baé ka Panji Wulung.

Salila leumpang Janggala-Janggali cacarita,
yén saenyana Ajar Guna Wisésa téh,
resi anu sapongkol jeung Praméswari,
pikeun nyingkirkeun ibuna Panji Wulung.
Janggala buka rusiah ka Panji Wulung.
“Anu saéstuna, Radén téh putra Raja Sokadana,
da ari Radén Patih mah mung rama pulung,”
ceuk Janggala anu dihaminan ku Janggali.
Ngadéngé kitu, Panji Wulung kacida kagétna.

Barabat atuh Janggala nyaritakeun,
kajadian sawatara taun ka tukang di Sokadana.
Nyi Tunjungsari, ibuna Panji Wulung téa,
dipitnah ku Praméswari boga lampah sérong,
bobogohan jeung hiji mantri ngaran Panolih.
Praméswari sapongkol jeung Ajar Guna Wisésa,
nepi ka omonganana dipercaya ku Kangjeng Raja.
Ahirna Nyi Tunjungsari disingkurkeun ku Patih.
Panji Wulung nganuhunkeun ka Janggala,
anu geus muka rusiah lalakon hirupna.

Henteu karasa, Panji Wulung anjog ka basisir.
Di tengah laut katingali kapal cai labuh jangkar.
Teu lila aya sawatara kalasi turun tina sampan,
hanjat ka darat rék ngala cai nginum keur di kapal,
apan cai laut mah teu bisa dipaké nginum.
Panji Wulung sabatur-batur milu kana sampan.
Terus haranjat kana kapal cai rék milu balayar.
Ka mana baé balayarna éta kapal cai arék milu.
Henteu puguh anu dijugjug da keur ngalalana.
Anu penting mah bisa meuntas lautan.

Ari anu boga kapal téh urang Malayu Patani.
Umurna ngora kénéh, ngaranna Daéng Bramani.
Marih kénéh turunan Raja-raja Bugis ti akina.
Daéng Bramani amprok jeung Panji Wulung,
dunana ngarasa cop jeung lelembutanana,
tuluy baé sosobatan lir dulur pet ku hinis.
Ti dinya kapal cai maju deui ngambah sagara,
anjog baé ka Tanah Patani lembur Ki Daéng.
Panji Wulung kacida dibagéakeunana,
kacida disenangkeunana ku Daéng Bramani.

Meunang sataun ngumbara di Patani,
Panji Wulung neruskeun deui lalampahanana,
Panji Wulung sabaladna indit ka Cempa,
Inditna dibarengan ku Daéng Bramani,
anu embung paanggang jeung sobatna.
Daéng Bramani jeung Panji Wulung,
geus kedal jangji arék terus babarengan,
ka cai jadi saleuwi, ka darat jadi salebak.

Datang ka Nagara Cempa,
Panji Wulung jeung batur-baturna,
lumampahna milemburan masisian.
Nepi ka hiji lembur anu singkur,
Panji Wulung bubujang di hiji tukang tani.
Molah sawah molah kebon dilakonan,
henteu tumarimpang bobolokot ku leutak.
Pagawéanana nyugemakeun si tukang tani,
lantaram hasil tatanénna cukul leuwih ti biasa.

Kacaritakeun dina hiji mangsa,
éta lembur diserang jeung diranjah ku bégal.
Urang lembur teu daya teu upaya,
ngayonan bégal anu jumlahna leuwih loba,
barengis sarta taya ras-rasan pisan.
Panji Wulung jeung Daéng Bramani,
katut parapangiringna anu limaan téa,
merangan bégal nepi ka loba anu paéh,
sawaréh deui kalabur katawuran

Bégal anu nyésa ngan kari tujuhan,
tujuhanana taraluk ka Panji Wulung,
sarta jangji rék satia satuhu ka Panji Wulung.
Sanggeus aya kana sataunna cicing di dinya,
Panji Wulung neruskeun deui lalampahanana.
Mapay-mapay leuweung geledegan.
Ayeuna mah anu leumpang téh jadi lobaan,
da ditambahan ku urut bégal anu tujuhan téa.
Kabéh ngarasa ajrih ka Panji Wulung.

Anjog baé ka hiji tegal upluk-aplak.
Ti kajauhan katénjo aya hiji awéwé,
anu keur dipaksa pirusa rék dirogahala
ku lalaki jangkung hideung kawas badawang.
Panji Wulung nyokot gondéwa jeung panahna.
Si lalaki dipentang, keuna pisan kana tarangna.
Harita kénéh ngajungkel teu nyanggapulia.
Si awéwé disampeurkeun ku Panji Wulung.
Éta awéwé ngagabrug ka Panji Wulung,
ceurik bungah geus leupas tina marabahaya.

Awéwé geulis keur meujeuhna rumaja putri.
Ku Panji Wulung ditalék pangna bisa aya di dinya.
Barabat atuh nu geulis nyaritakeun lalakonna.
Ari ngaranna anu saéstu Putri Andayaningrat,
putri kadeudeuh Kangjeng Raja Cempa.
Nyi Putri dipaling ku Mantri Panglima Banggali,
mantri anu purah ngurus gajah di Cempa.
Mantri anu kacida dipercayana ku Kangjeng Raja,
bet henteu nyangka ahir-ahir boga lampah nirca.
Maling Nyi Putri ku cara réka perdaya.

Kocapkeun kaayaan di Nagara Cempa,
harita keur guyur jeung tagiwur,
Nyi Putri dibawa kabur ku Mantri Panglima.
Énggal Kangjeng Raja ngémbarkeun saémbara.
Saha-saha anu bisa meunangkeun deui Putri,
komo bari jeung maéhan Mantri Panglima,
baris dikawinkeun ka Nyi Putri anu geulis,
sarta diangkat jadi Raja Anom di Cempa.
Jalma-jalma ubyag naréangan Nyi Putri,
sakuliah nagara disaksrak taya nu kaliwat.

Aya mantri ngora ngaranna Andakasura,
Manéhna manggihan Mantri Panglima Banggali,
geus jadi mayit ngajoprak di tegal sisi leuweung.
Andakasarura ngabohong ka Raja Cempa,
Mantri Panglima geus dipaéhan ku manéhna.
Ari Nyi Putri cenah henteu kapanggih di dinya.
Raja Cempa jeung Praméswari kacida sedihna,
disangkana Putri Andayaningrat geus maot,
sarta dirogahala ku Mantri Panglima.

Panji Wulung ngutus Daéng Bramani
pikeun ngirimkeun surat ka Raja Cempa.
Eusi suratna nétélakeun yén Nyi Putri salamet,
sarta ayeuna keur aya di jalan rék ka karaton.
Surat geus katampa sarta terus dibaca.
Kangjeng Raja bungah anu taya papadana,
nampa surat ti Panji Wulung.
Harita kénéh Kangjeng Raja nimbalan Patih,
mantri, katut paraponggawa lianna,
pikeun nyieun upacara mapag Nyi Putri.

Raja Cempa jeung praméswari kacida bungahna.
Panji Wulung dikawinkeun jeung Nyi Putri,
sarta harita kenéh dijenengkeun Prabu Anom,
ngaranna diganti jadi Pangéran Déwa Kusumah.
Ari Daéng Bramani jadi Demang Urawan.
Der ngayakeun pésta tujuh poé tujuh peuting.
Tatabeuhan ngageder méh taya eureunna.
Jelema datang ti suklakna ti siklukna.

Kacaritakeun Mantri Andakasura anu julig.
Kanyahoan bohongna ku Kangjeng Raja,
anu ngaku-ngaku geus maéhan Mantri Panglima,
sarta nyebutkeun Nyi Putri geus taya di kieuna.
Andakasura rék dihukum gantung di alun-alun.
Kangjeng Raja ménta timbangan Prabu Anom.
Andakasura dihampura ku Prabu Anom,
sarta dibébaskeun tina hukumanana,
asal daék enya-enya satia-satuhu kumawulana.

Tapi Mantri Andakasura kalah ka nyucud.
Ti peuting kabur ka Nagara Gilingwesi.
Mangadu ka Raja Gilingwesi anu majar sakti.
Raja Cempa geus jalir jangji pasang subaya.
Ka Raja Gilingwesi, Andakasura tetep ngaku,
yén manéhna anu maéhan Mantri Panglima,
tapi Nyi Putri kalah dikawinkeun jeung nu lian,
jeung jalma anu henteu puguh asal-usulna,
ari manéhna cenah kalah diusir ti nagara.

Raja Gilingwesi anu katelah barangasan,
kasundut ku caritaan Mantri Andakasura,
anu salawasna ngagogoréng Raja Cempa,
tapi bari ngalem muji-muji Raja Gilingwesi.
“Lamun kitu mah Raja Cempa kudu diwarah!”
ceuk Raja Gilingwesi bari ngagidir ambek.
Harita kénéh maréntah Patih mepek balad,
pikeun ngarurug ka Nagara Cempa,
bari sakalian ngiwat Putri Andayaningrat.

Ngadéngé béja nagarana rék dirurug
ku Raja Gilingwesi anu majar sakti,
Raja Sepuh miris bari rada humar-hemir.
“Sawios Ama mah calik-calik baé,
Raja Gilingwesi badé dipayunan ku sim abdi,”
ceuk Prabu Anom ka Raja Sepuh.
Prabu Anom dibarengan ku Demang Urawan,
harita kénéh mepek balad di alun-alun.
Leugeudeut indit mapag musuh di palabuan.

Prajurit Cempa ngadago musuh di palabuan.
Teu lila daratang pasukan ti Gilingwesi.
Jlung-jleng tina parahu di sisi basisir.
Dipapag ku prajurit Cempa di darat.
Der perang campuh kacida ragotna.
Prajurit Cempa diluluguan ku Daéng Bramani,
perangna taya kagimir taya karisi.
Pasukan Gilingwesi katétér loba nu paéh.
Sawaréh kalabur mubus ka leuweung.

Raja Gilingwesi lumpat ngabecir,
karepna arék kabur kana parahu.
Keur lumpat dipegat ku hiji mantri,
mantri nu keur kakaburan ti Gilingwesi.
Raja Gilingwesi ditewek beuteungna ku keris.
Raja Gilingwesi perlaya sapada harita.
Ngajoprak teu usik teu malik dina kikisik.
Prajurit Gilingwesi anu harirup kénéh,
serah bongkokan ka Sang Prabu Anom.

Mantri anu maéhan Raja Gilingwesi,
ditalék ku Prabu Anom asal-usulna,
sarta pangna maéhan ka Raja Gilingwesi.
Éta mantri ngaranna anu saéstu Sudarma,
keur kakaburan ti Nagara Gilingwesi,
lantaran henteu satuju kana lampah raja,
anu maréntah karajaan sakarep ingsun.
Ngan wungkul mikiran kasenangan pribadi,
ari rahayatna hirup susah jeung loba kasieun.

Mantri Sudarma dibawa ka Karaton Cempa,
kitu deui jeung prajurit Gilingwesi nu geus taluk.
Sudarma diangkat jadi patih di Gilingwesi,
ngaranna diganti jadi Patih Kalana Suraludira,
minangka wawakil Raja Cempa di Gilingwesi.
Der atuh ngayakeun pésta rongkah,
urang Cempa jeung urang Gilingwesi ngahiji,
suka-seuri suka-bungah pésta babarengan.

Dina hiji mangsa, Raja Sepuh ngaraos,
yén anjeunna geus meujeuhna lirén jadi raja.
Nya kalungguhanana dipasrahkeun ka mantuna,
anu geus katulup sarta kauji wewesénna,
sarta katingali nyaahna ka sakumna rahayat.
Prabu Anom kapapancénan mangkon kaprabon,
ngaheuyeuk dayeuh di Karajaan Cempa,
katut sawatara nagara jeung daérah bawahanana.
Gelarna anu anyar Adipati Déwa Kusumah.

Kocapkeun Patih Jayéng Pati di Sokadana,
patih anu ngarorok Panji Wulung keur budak,
ayeuna geus boga anak lalaki sawawa,
ngaranna Radén Panji Pamekas.
Radén Panji dijadikeun anak kukut ku Raja,
lantaran Kangjeng Raja teu kagungan putra.
Malah digadangkeun baris ngagentos anjeunna,
jadi Prabu Anom di Nagara Sokadana.

49. Patih Jayéng Pati inget ka Panji Wulung,
keur kitu torojol utusan ti Raja Cempa,
Demang Urawan katut Janggala Janggali.
Ngirimkeun surat ti Panji Wulung,
anu ayeuna geus mangku kaprabon di Cempa.
Sanggeus dibaca sarta dibaca eusina,
Ki Patih jeung pamajikanana kacida bungahna,
henteu nyangka saeutik-saeutik acan,
yén Raja Cempa anu anyar téh Panji Wulung.

Kacaritakeun Sang Prabu Déwakeswari,
waktu keur moro ngobrol jeung Ki Patih.
Raja nyaritakeun yén geus sababaraha kali,
Nyi Tunjungsari datang dina impianana.
Patih meunang kasempetan hadé pikeun balaka,
yén saenyana Tunjungsari masih kénéh hirup.
Malah anakna, nya anak Raja Déwakeswari,
anu harita masih kénéh aya dina kandungan,
kiwari geus ngadeg raja di Nagara Cempa.

Barabat atuh Patih nyaritakeun lalakonna,
ti mimiti Tunjungsari diusir ti karaton,
lantaran dipitenah ku Praméswari,
nepi ka nampa surat ti Raja Cempa.
Raja bungah ngadéngé caritaan Patih kitu.
Timbul benduna ka Praméswari anu julig.
Harita kénéh Tunjungsari diala ka karaton,
sarta dijenengkeun jadi praméswari,
ngaranna diganti jadi Ratu Sekar Kancana.
Ari praméswari anu julig téa dipanjara.

Ki Patih dijurung ka Cempa ku Kangjeng Raja,
dititah ngala Raja Cempa katut praméswarina,
supaya bisa kabawa duanana ka Sokadana.
Ki Patih jeung pamajikanana katut pangiringna,
balayar ka Nagri Cempa nohonan timbalan Raja.
Kocapkeun geus balik deui ka Sokadana,
dibarengan ku Raja Cempa katut praméswarina.
Pikeun ngajalankeun pamaréntahan sapopoé,
dipercayakeun ka Patih katut sawatara mantri.

Tepi ka Sokadana rombongan ti Cempa
dipapag ku upacara anu kacida rongkahna.
Kangjeng Raja katut praméswari anyar téa,
nyacapkeun kasono jeung putra kadeudeuh,
Panji Wulung anu ayeuna geus jadi Raja Cempa.
Ti dinya Kangjeng Raja masrahkeun kaprabon.
Tuluy babadamian jeung Panji Wulung,
nya dipasrahkeun anak ka Radén Panji Pamekas,
minangka pamulang tarima kana kasatiaan Ki Patih.
Radén Panji diistrénan, gelarna Prabu Déwabrata.

Kocapkeun Mantri Andakasura anu julig,
nyaho Cempa ditinggalkeun ku rajana,
tuluy mangaruhan Patih katut mantri lianna,
sangkan nyingkirkeun Prabu Déwa Kusumah.
Méh sakabéh pangeusi karaton kapangaruhan,
lantaran dibéré duit jeung rupa-rupa hadiah,
iwal mantri kolot nu ngaran Ngabei Martadipura.
Ki Ngabei dicangkalak sarta dipanjara.
Kitu deui pangeusi karaton séjénna
anu teu daék biluk ka Ki Patih jeung Andakasura.

Prabu Déwa Kusumah jeung rombonganana,
tepi ka palabuan Nagara Cempa ti Sokadana,
dipapag ku pasukan Patih jeung Andakasura,
Rombongan Sang Prabu ditémbakan ti darat.
Keur kitu torojol kapal perang ti Gilingwesi,
mantuan Sang Prabu ngalawan anu merangan.
Pasukan Ki Patih jeung Andakasura teu tahan,
sawaréh perlaya, sawaréh deui serah bongkokan.
Ki Patih jeung Andakasura katangkep.

Minangka hukumanana keur Ki Patih,
diturunkeun pangkatna jadi mantri biasa,
lantaran saméméhna kaitung gedé jasana.
Lampahna anu cidra lantaran kaangsonan
ku Andakasura anu teu weléh sirik pidik.
Ari Andakasura dibawa ka alun-alun,
tuluy dihukum gantung di dinya.
Mantri-mantri anu mantuan Andakasura,
dihukumanana luyu jeung kasalahanana.
Aya anu dipanjara, aya ogé anu dipocot.

Pikeun gaganti patih anu geus cidra,
Demang Urawan dijenengkeun jadi patih,
ngaranna katelah Arya Patih Suréng Jurit.
Kuwu Palabuan anu nangkep buronan,
Ki Patih jeung Andakasura di basisir,
dibéré tanah jeung ngabawah somahan.
Kitu deui mantri katut ponggawa nu satia,
kabéh pada meunang hadiah ti Raja.

Sang Prabu Déwa Kusumah
tetep tumetep di Nagara Cempa,
dibarengan ku Arya Patih Suréng Jurit,
henteu tinggal Janggala reujeung Janggali.
Kitu deui Jayapati jeung batur-baturna,
tetep satia satuhu ka Sang Prabu.
Ibu-ramana katut Patih Jayéng Pati,
linggihna dikumakarepkeun baé,
sakapeung di Sokadana, sakapeung di Cempa.